संस्कृत माध्यमाची शाळा सुरू करणे बाबत

कोई कॉपीराइट नही. यहाँ उल्लेखित कल्पनाओंको कोई भी अपनाये और साकाार करे, उसका स्वागत है।

बीज-टिप्पणी (हिंदी हो)

संस्कृत माध्यमाची शाळा सुरू करणे बाबत

पहिल्या वर्गापासून सुरुवात करून संस्कृत माध्यमांच्या शाळा काढणे ही अत्यंत महत्वाची गरज  

Activities from Oct 2013 to Dec 2913

Arvind Yadav -- Planning about Bhaskaracharya 700th centinary.
Rohini attended 2 meetings. Drafted the MoU and sent -- No progress on MoU, orally association is agreed to. Yadav has reported progress on

and sent the email-list of teachers who are associated with prog.
FB announcement of Prog. but no plg yet for spardha.

Ayurved activities
Association with Arogya Bharati Goa -- Dr Mahesh, Dr Ghume, Ramesh Gautam,-- 2 meetings
Dr Bhide and sanjay Barve -- 1 meeting

Gau Activities
keynote speaker at Nagpur Conf. arranged by Srinivas Rao and others on --
Article on condition of cows --Hindi published in Abhivyakti-Anubhuti and in Dharohar (Tiwari- Delhi)
Article on the 3-tier living system developed into ppt. for Nagpur conf..

Education Activities 
Met Kishore Tokekar Subodh Kumar and Tiwari in Delhi.-- Disc on Vivekanand Kendra activities and Gau-activities.

VC's Conf at Delhi -- Key-note speaker on Education in respect of women.-- on ---
````
Sanskrit Activities-- 
Meeting with Sanskrit Bharati Goa branch -- paradkar, Amshikar,   -----(?) on ---
Meeting withAmshikar, Anagha deshpande and later with Usha Pathak to discuss TV program on Panaji DD--
Disc with BORI, Nagarhayatkar and Panse and Vasantrao.
Opening a Sanskrit-medium branch for Std 1 in Marathi medium schools.
Disc. with Vinay Joshi and Moreshwar Rathore

Their sanskrit teacher's Meet -- On 19th -- Presented 2 ideas. About DD show and the Sanskrit school.. Met NandKumar,AI Mahamantri and others.
INSCRIPT activities
Dir of Languages and Bhattikar and Seema.

समासचक्रम्

(अ)

संस्कृतजगत की ज्ञानस्थलीसे ------

समासा: द्विधा 

1- केवलसमास: ।

2- विशेषसमास: ।

केवलसमास: - तत्‍पुरुषादिसंज्ञाविनिर्मुक्‍त: समाससंज्ञामात्रयुक्‍त: केवलसमास: । 

अर्थात् यस्‍य समासस्‍य नास्ति नाम कश्चित् स: समास: केवलसमास: इति अभिधीयते (ज्ञायते) । 

विशेषसमास: - विशेषसमास: चतुर्धा -

1- अव्‍ययीभाव समास: - प्राय: पूर्वपदार्थप्रधान: अव्‍ययीभाव: । 

         यस्मिन् पूर्वपदस्‍य प्राधान्‍यं भवति स: अव्‍ययीभावसमास: इति अभिधीयते ।  अत्र एक: इतोपि अवधेय: ।  अव्‍ययीभावे प्राय: पूर्वपदम् अव्‍ययमपि भवति एव ।  यथा उपगंगम् ।  अत्र पूर्वपद उप इत्‍यस्‍य प्राधान्‍यमेव ।   पुनश्‍च उप शब्‍द: अव्‍ययम् अपि अस्ति ।  अव्‍ययं किं नाम अव्‍ययं ते शब्‍दा: येषां रूपपरिवर्तनं कदापि न भवति  ।  यथा उप, इति, अथ इत्‍यादया: ।

2- तत्‍पुरुष समास: - प्राय: उत्‍तरपदार्थप्रधान: तत्‍पुरुष: ।

       यस्मिन् शब्‍दे उत्‍तरपदस्‍य प्राधान्‍यं भवति स: तत्‍पुरुष समास: ।  यथा कर्मकुशल: ।  अत्र कुशलपदस्‍य प्राधान्‍यमस्ति अत: अत्र तत्‍पुरुष समास: इति अस्ति ।

3- बहुब्रीहि समास: - प्राय: अन्‍यपदार्थप्रधान: बहुब्रीहि: । 

       यस्मिन् पदे पूर्वोत्‍तरद्वयोरपि प्राधान्‍यं न भवति अपितु कस्‍यचित् अन्‍यस्‍य एव शब्‍दस्‍य प्राधान्‍यं भवति तत्र बहुब्रीहि समास: भवति ।  यथा पीतक्षीर: ।  अत्र निश्‍चयेन तस्मिन् विषये वार्ता चलति य: दुग्‍धं पीतवान् अत: द्वयोरपि दत्‍तशब्‍दयो: प्राधान्‍यं नास्ति अपितु अन्‍यस्‍य प्राधान्‍यं प्राप्‍यते अत: अत्र बहुब्रीहि समास: अस्ति ।

4-द्वन्‍द्व समास: - प्राय: उभयपदार्थप्रधान: द्वन्‍द्व: । 

यत्र उभयशब्‍दयो: प्राधान्‍यं भवति स: समास: द्वन्‍द्व: इति कथ्‍यते ।  यथा - रामकृष्‍णौ ।  अस्मिन् पदे राम: च कृष्‍ण: च इति बोध: भवति ।  अत: अत्र द्वन्‍द्व समास: अस्ति ।

(आ)  S. L. Abhyankar 12:42 am on October 28, 2009y

Alomst all the facts about “Samaas” are summarised in the book “Samaasa-chakram”.

अस्ति मम संग्रहे एकं पुस्तकं “समासचक्रम्” इति । एतत् १८३४ शालिवाहनशकाब्दे (१९१२ आंग्लशकाब्दे) प्रकाशितमस्ति ।

एतस्मिन् कथितं “समासाः षड्-विधाः । तत्पुरुषः कर्मधारयः बहुव्रीहिर्द्विगुर्द्वंद्वः अव्ययीभावश्चेति भेदात् ।”

Quoting below some scripting from that book
अथ समासचक्रं प्रारभ्यते ।
षोढाः समासाः संक्षेपात् अष्टाविंशतिधा स्मृताः ।
नित्यानित्यत्वयोगेन लुगलुक्त्वेन च द्विधा ॥
तत्राष्टधा तत्पुरुषः सप्तधा कर्मधारयः ।
सप्तधा च बहुव्रीहिर्द्विगुराभाषितो द्विधा ॥
चकारबहुलो द्वंद्वः स चासौ कर्मधारयः ।
यस्य येषां बहुव्रीहिः शेषस्तत्पुरुषः स्मृतः ॥
अथ समासविधिः कथ्यते ।
समासाः षड्-विधाः । तत्पुरुषः कर्मधारयः बहुव्रीहिर्द्विगुर्द्वंद्वः अव्ययीभावश्चेति भेदात् ।
पूर्वपदार्थप्रधानो‍ऽव्ययीभावः ।
उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः ।
उभयपदार्थप्रधानो द्वन्द्वः ।
अन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः ।

द्विगुकर्मधारयौ तत्पुरुषभेदौ ।

समासार्थबोधकं वाक्यं विग्रह इति ।
Some typical examples of the main types of “Samaas” are compiled in the following verse.
वृक्षशाखा तत्पुरुषः श्वेताश्वः कर्मधारयः ।
रक्तवस्त्रो बहुव्रीहिः द्वंद्वश्चन्द्रदिवाकरौ ॥

तत्राष्टधा तत्पुरुषक्रमः ।
प्रथमातत्पुरुषो द्वितीयातत्पुरुषस्तृतीयातत्पुरुषश्चतुर्थीतत्पुरुषः ।
पंचमीतत्पुरुषः षष्ठीतत्पुरुषः सप्तमीतत्पुरुषो नञ्-तत्पुरुषश्चेति ॥
Various examples of all these types of Tat-purush are given. I have not scripted them.

अथ कर्मधारयः कथ्यते ।
स च विशेष्यपूर्वपदो विशेषणपूर्वपदो विशेषणोभयपदः उपमानपूर्वपदः ।
उपमानोत्तरपदः संभावनापूर्वपदोऽवधारणापूर्वपदश्चेति-भेदात् सप्तविधः॥
The examples of different types of Karma-dhaaray do recognise the “Madhyama-pada-lopee” type also. I had raised a query on this, in my post of 9th July. The examples given are -
मध्यमपदलोपी समासः यथा शाकप्रियः पार्थिवः = शाकपार्थिवः । देवपूजकः ब्राम्हणः = देवब्राम्हणः ।

अथ बहुव्रीहिः कथ्यते ।
स च द्विपदो बहुपदः सहपूर्वपदः संख्योभयपदो व्यतिहारलक्षणो दिगन्तराललक्षणश्चेति भेदात् सप्तविधः ।

अथ द्विगुः ।
द्विगुसमासः द्विविधःलृ एकवद्-भावी अनेकवद्-भावी चेति ।

अथ द्वंद्वः ।
द्वंद्वोऽपि द्विविधः इतरेतरसमाहारभेदात् ।

अथ अव्ययीभावः ।
सः यथा – तटं तटं प्रति = अनुतटम् ।
क्रमं अनतिक्रम्य वर्तते इति यथाक्रमम् ।
वेलायामिति अधिवेलम् ।
कुंभस्य समीपे वर्तते इति उपकुंभम् ।
मक्षिकाणां अभावः निर्मक्षिकम् ।
हिमस्य अत्ययः अतिहिमम् ।

Apart from the classification of Samaas’s as above, there is also another two-fold classification as Luk and Aluk, based on the structure of the compounding. In “Luk” samaas, the first part stays in its original form of the root word. In Aluk samaas, the first part stays in its declined form.

अथ लुक्-समासो अलुक्-समासश्च ।

लुक्-समासो यथा तनुरेव लता = तनुलता ।
कृष्णा एव मेघाः कृष्णमेघाः ।

अलुक्-समासो यथा वने चरति इति वनेचराः ।
पंके रुहतीति पंकेरुहम् ।

Derivation of some adjectives sounds similar to deciphering a samaas. I would think hat such words should be teated as derived adjectives and not as samaas. Two typical examples given are -
मत्वर्थीयो यथा बुद्धिरस्यास्तीति बुद्धिमान् ।
धनमस्यास्तीति धनवान् ।

As mentioned in my post of 10th July, 10:25am, a single word such as “बाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या” can contain a number of samaas’s. There is no binding that one compounded word should have samaas of only one type.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 (इ) 

http://www.blogger.com शीलनिधि गुप्ता के ब्लॉगसे --

तत्पुरुष समास – जिस समास में दूसरा पद प्रधान होता है और पहले पद के विभक्ति चिन्हों  का लोप कर दिया जाता है, उसे तत्पुरुष समास कहते हैं ।

(क) कर्म तत्पुरुष -   इसमें पदों के बीच से कर्म कारक की विभक्ति ‘को’ का लोप पाया जाता है ,

तो समास पद कर्म तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –

                   शरणागत                          शरण को आया हुआ

                   ग्रामगत                            ग्राम को गत (गया हुआ)

                   ग्रंथकार                            ग्रंथ को करने वाला

                   गगनचुम्बी                        गगन को चूमने वाला

(ख) करण तत्पुरुष - इसमें करण कारक की विभक्ति ‘से’ (द्वारा) का लोप हो जाता है, तो समास पद करण तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –

                   तुलसीकृत                                   तुलसी द्वारा या (से) कृत

                   मनचाहा                                    मन से चाहा

                   अनुभवजन्य                                अनुभव से जन्य

                   प्रेमातुर                                      प्रेम से आतुर

                   अकालपीड़ित                              अकाल से पीड़ित

                   रेखांकित                                    रेखा से अंकित

                   जन्मरोगी                                   जन्म से रोगी

(ग) सम्प्रदान तत्पुरुष – इसमें सम्प्रदान कारक की विभक्ति ‘के लिये’ का लोप हो जाता है, तो समास पद सम्प्रदान तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –

                  हवनसामग्री                                हवन के लिए सामग्री

                   देशभक्ति                                    देश के लिए भक्ति

                   यज्ञशाला                                    यज्ञ के लिए शाला

                   गुरुदक्षिणा                                  गुरु के लिए दक्षिणा

                   रसोईघर                                    रसोई के लिए घर

                    पाठशाला                                  पाठ के लिए शाला

                   ग्रहखर्च                                      ग्रह के लिए खर्च 

(घ) अपादान तत्पुरुष – इसमें अपादान कारक की विभक्ति ‘से’ (अलग होने का भाव) का लोप हो जाता है, तो समास पद अपादान तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –

                   भयभीत                                               भय से भीत

                   पथभ्रष्ट                                                 पथ से भ्रष्ट

                   देशनिकाला                                          देश से निकाला

                   आकाशवाणी                                         आकाश से आई वाणी

                   देशनिर्वासित                                        देश से निर्वासित

                   ऋणमुक्त                                              ऋण से मुक्त

                   पदच्युत                                               पद से च्युत

(ड़) सम्बन्ध तत्पुरुष – इसमें सम्बन्ध कारक की विभक्ति (का, के, की) का लोप हो जाता है, तो समास पद सम्बन्ध तत्पुरुष कहलाता है ।जैसे –

राजकुमार               राजा का कुमार                  राजमहल                         राजा का महल

गंगाजल                  गंगा का जल                      मृगशावक                         मृग का शावक

पवनपुत्र                  पवन का पुत्र                     देवालय                            देव का आलय

रामकहानी              राम की कहानी                  घुड़दौड़                            घौड़ौ की दौड़

नगरनिवासी            नगर का निवासी                राष्ट्रभाषा                          राष्ट्र की भाषा

राजपुत्र                   राजा का पुत्र                     संसारत्याग                        संसार का त्याग 

(च) अधिकरण तत्पुरुष - इसमे अधिकरण तत्पुरुष की विभक्ति (में, पर) का लोप पाया जाता है, तो समास पद  अधिकरण तत्पुरुष कहलाता है  । जैसे –

जलमग्न                            जल में मग्न                        ग्रामवास                 ग्राम में वास

ध्यानमग्न                          ध्यान में मग्न                      कार्यकुशल               कार्य में कुशल

वनवास                            वन में वास                        शरणागत                शरण में आगत

कलाप्रवीण                        कला में प्रवीण                   शोकमग्न                  शोक में मग्न

घुड़सवार                          घोड़े पर सवार                   आपबीती                अपने पर बीती

(छ) नञ् तत्पुरुष – जिस शब्द में ‘न’ के अर्थ में ‘अ’ अथवा ‘अन’ का प्रयोग हो उसे ‘नञ् तत्पुरुष’ कहते है । जैसे-     असम्भव                 न संभव                  अधर्म            न धर्म

              अनहोनी             न होनी                   अनचाहा       न चाहा

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(ई)

ज्ञानदीप एज्यूकेशन व रिसर्च फाउंडेशन सांगली  यांची साइट http://www.sanskritdeepika.org/ वरून --

समास करताना कमीत कमी दोन पदे लागतात. पूर्वपद म्हणजे पहिले पद व उत्तरपद म्हणजे नंतर येणारे पद होय. यापैकी कोणते पद अर्थाच्या दृष्टीने अधिक महत्वाचे आहे. यावरुन समासांचे प्रकार पाडले जातात.

१) अव्ययीभाव पूर्वपदप्रधान
२) तत्पुरुष उत्तरपदप्रधान
३) द्वन्द्व उभयपदप्रधान
४) बहुव्रीहि अन्यपदप्रधान 

यापैकी अव्ययीभाव वगळता बाकी तीनही प्रकारांचे उपप्रकार आहेत ते खालील प्रमाणे-

तत्त्पुरुष
१) कर्मधारय - द्विगु हा कर्मधारय समासाचा पोटप्रकार
२) विभक्ति तत्पु.
३) नञ्‌तत्पु.
४) प्रादितत्पु.
५) उपपदतत्पु.

द्वन्द्व
१) इतरेतर द्वन्द्व
२) समाहार द्वन्द्व

बहुब्रीही-
१) समानाधिकरण बहुब्रीही
२) व्याधिकरण बहुब्रीही
३) नञ्‌बहुब्रीही
४) सहबहुब्रीही
५) प्रादिबहुब्रीही

अव्ययीभाव
द्वंद्व समास उदाहरणे
कर्मधारय समास उदाहरणे
मध्यमपदलोपी समास उदाहरणे
प्रादि कर्मधारय
द्वितीया तत्पुरुष
तृतीया तत्पुरुष
चतुर्थी तत्पुरुष
पंचमी तत्पुरुष
षष्ठी तत्पुरुष
सप्तमी तत्पुरुष
अलुक्‌ तत्पुरुष
नञ्‌ तत्पुरुष
उपपद तत्पुरुष
प्रादि उपपद तत्पुरुष
प्रादि तत्पुरुष
द्विगु समास
बहुव्रीहि समास
नञ्‌ बहुव्रीहि समास
सह बहुव्रीहि समास
क्रियाविशेषण सह बहुव्रीहि समास
प्रादि बहुव्रीहि समास
संख्या बहुव्रीहि समास
बहुपद बहुव्रीहि समास
केवल किंवा सुप्‌ सुप्‌ समास
नित्य समास
तद्धित वृत्ती समास ----------------------------------------------------------------------------------

 (उ)

 (ऊ)

भव के दस लकार -- परस्मैपदी

लकारपरिचय:

   धातुरूपाणि दशलकारेषु विभाजितानि सन्ति, अथवा धातो: सर्वेषु वचनेषु, सर्वेषु पुरुषेसु सर्वेषु कालेषु विभाजनम् आहत्‍य दशलकारेषु एव कृतमस्ति ।  एते लकारा: लादिवर्णात् प्रारभ्‍यन्‍ते अत: लकारा: इति उच्‍यन्‍ते ।  दशलकारा: सन्ति अधोक्‍ता: ।

1. लट् लकार - वर्तमानकाले ।
2. लिट् लकार - अनद्यतन-परोक्षभूतकाले ।
3. लुट् लकार - अनद्यतनभविष्‍यतकाले ।
4. लृट् लकार - अद्यतनभविष्‍यतकाले ।
5. लेट् लकार - वेदप्रयोगे ।
6. लोट् लकार - आज्ञाप्रयोगे ।
7. लड्. लकार - अनद्यतनभूतकाले ।
8. लिड्. लकार - विधिनिषेधादिप्रयोग, शुभकामनाशीर्वादवचने ।
9. लुड्. लकार - अद्यतनभूतकाले ।
10. लृड्. लकार - हेतुहेतुमद्भावप्रयोगे ।

 लट् वर्तमाने लेट् वेदे भूते लुड्. लड्. लिटस्‍तथा ।

विध्‍याशिषोर्लिड्. लोटौ च लुट् लृट् लृड्. च भविष्‍यति ।।

इति

प्रस्तोता - SANSKRIT JAGAT 

अत्र धातो: रूपाणि अकारादिक्रमे एव दास्‍यन्‍ते ।  किन्‍तु भ्‍वादिगणस्‍य प्रथमा धातु: अस्ति भू धातुरिति यस्‍या: नाम्‍ना एव अस्‍य गणस्‍य नाम भ्‍वादिगण: इति अस्ति ।  अतएव अस्‍या: धातो: रूपाणि पूर्वमेव प्रकाश्‍यते अत्र ।  अग्रे अकारादिक्रमे एव संचालयिष्‍यते ।

लट् लकार: वर्तमानकाल

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भवति	भवत:	भवन्ति
मध्‍यमपुरुष:	भवसि	भवथ:	भवथ
उत्‍तमपुरुष:	भवामि	भवाव:	भवाम:

लृट् लकार: सन्निकट भविष्यकाल

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भविष्‍यति	भविष्‍यत:	भविष्‍यन्ति
मध्‍यमपुरुष:	भविष्‍यसि	भविष्‍यथ:	भविष्‍यथ
उत्‍तमपुरुष:	भविष्‍यामि	भविष्‍याव:	भविष्‍याम:

लड्. लकार: भूतकाल

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	अभवत्	अभवताम्	अभवन्
मध्‍यमपुरुष:	अभव:	अभवतम्	अभवत
उत्‍तमपुरुष:	अभवम्	अभवाव	अभवाम

लोट् लकार: आज्ञार्थ

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भवतु	भवताम्	भवन्‍तु
मध्‍यमपुरुष:	भव	भवतम्	भवत
उत्‍तमपुरुष:	भवानि	भवाव	भवाम

विधिलिड्. लकार: करना चाहिये के अर्थमें

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भवेत्	भवेताम्	भवेयु:
मध्‍यमपुरुष:	भवे:	भवेतम्	भवेत
उत्‍तमपुरुष:	भवेयम्	भवेव	भवेम

आशीर्लिड्. लकार: आशीर्वचनके अर्थमें

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भूयात्	भूयास्‍ताम्	भूयासु:
मध्‍यमपुरुष:	भूया:	भूयास्‍तम्	भूयास्‍त
उत्‍तमपुरुष:	भूयासम्	भूयास्‍व	भूयास्‍म

लिट् लकार: भूतकाल 

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	बभूव	बभूवतु:	बभूवु:
मध्‍यमपुरुष:	बभूविथ	बभूवथु:	बभूव
उत्‍तमपुरुष:	बभूव	बभूवि‍व	बभूविम

लुट् लकार: दूरस्थ भविष्य

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	भविता	भवितारौ	भवितार:
मध्‍यमपुरुष:	भवितासि	भवितास्‍थ:	भवितास्‍थ
उत्‍तमपुरुष:	भवितास्मि	भवितास्‍व:	भवितास्‍म:

लुड्. लकार: भूतकाल

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	अभूत्	अभूताम्	अभूवन्
मध्‍यमपुरुष:	अभू:	अभूतम्	अभूत
उत्‍तमपुरुष:	अभूवम्	अभूव	अभूम

लृड्. लकार: भविष्यकाल (यदि, तदा)

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुष:	अभविष्‍यत्	अभविष्‍यताम्	अभविष्‍यन्
मध्‍यमपुरुष:	अभविष्‍य:	अभविष्‍यतम्	अभविष्‍यत
उत्‍तमपुरुष:	अभविष्‍यम्	अभविष्‍याव	अभविष्‍याम

       इति