(अ)
संस्कृतजगत की ज्ञानस्थलीसे ------
समासा: द्विधा
1- केवलसमास: ।
2- विशेषसमास: ।
केवलसमास: - तत्पुरुषादिसंज्ञाविनिर्मुक्त: समाससंज्ञामात्रयुक्त: केवलसमास: ।
अर्थात् यस्य समासस्य नास्ति नाम कश्चित् स: समास: केवलसमास: इति अभिधीयते (ज्ञायते) ।
विशेषसमास: - विशेषसमास: चतुर्धा -
1- अव्ययीभाव समास: - प्राय: पूर्वपदार्थप्रधान: अव्ययीभाव: ।
यस्मिन् पूर्वपदस्य प्राधान्यं भवति स: अव्ययीभावसमास: इति अभिधीयते । अत्र एक: इतोपि अवधेय: । अव्ययीभावे प्राय: पूर्वपदम् अव्ययमपि भवति एव । यथा उपगंगम् । अत्र पूर्वपद उप इत्यस्य प्राधान्यमेव । पुनश्च उप शब्द: अव्ययम् अपि अस्ति । अव्ययं किं नाम अव्ययं ते शब्दा: येषां रूपपरिवर्तनं कदापि न भवति । यथा उप, इति, अथ इत्यादया: ।
2- तत्पुरुष समास: - प्राय: उत्तरपदार्थप्रधान: तत्पुरुष: ।
यस्मिन् शब्दे उत्तरपदस्य प्राधान्यं भवति स: तत्पुरुष समास: । यथा कर्मकुशल: । अत्र कुशलपदस्य प्राधान्यमस्ति अत: अत्र तत्पुरुष समास: इति अस्ति ।
3- बहुब्रीहि समास: - प्राय: अन्यपदार्थप्रधान: बहुब्रीहि: ।
यस्मिन् पदे पूर्वोत्तरद्वयोरपि प्राधान्यं न भवति अपितु कस्यचित् अन्यस्य एव शब्दस्य प्राधान्यं भवति तत्र बहुब्रीहि समास: भवति । यथा पीतक्षीर: । अत्र निश्चयेन तस्मिन् विषये वार्ता चलति य: दुग्धं पीतवान् अत: द्वयोरपि दत्तशब्दयो: प्राधान्यं नास्ति अपितु अन्यस्य प्राधान्यं प्राप्यते अत: अत्र बहुब्रीहि समास: अस्ति ।
4-द्वन्द्व समास: - प्राय: उभयपदार्थप्रधान: द्वन्द्व: ।
यत्र उभयशब्दयो: प्राधान्यं भवति स: समास: द्वन्द्व: इति कथ्यते । यथा - रामकृष्णौ । अस्मिन् पदे राम: च कृष्ण: च इति बोध: भवति । अत: अत्र द्वन्द्व समास: अस्ति ।
(आ) S. L. Abhyankar
Alomst all the facts about “Samaas” are summarised in the book “Samaasa-chakram”.
अस्ति मम संग्रहे एकं पुस्तकं “समासचक्रम्” इति । एतत् १८३४ शालिवाहनशकाब्दे (१९१२ आंग्लशकाब्दे) प्रकाशितमस्ति ।
एतस्मिन् कथितं “समासाः षड्-विधाः । तत्पुरुषः कर्मधारयः बहुव्रीहिर्द्विगुर्द्वंद्वः अव्ययीभावश्चेति भेदात् ।”
Quoting below some scripting from that book
अथ समासचक्रं प्रारभ्यते ।
षोढाः समासाः संक्षेपात् अष्टाविंशतिधा स्मृताः ।
नित्यानित्यत्वयोगेन लुगलुक्त्वेन च द्विधा ॥
तत्राष्टधा तत्पुरुषः सप्तधा कर्मधारयः ।
सप्तधा च बहुव्रीहिर्द्विगुराभाषितो द्विधा ॥
चकारबहुलो द्वंद्वः स चासौ कर्मधारयः ।
यस्य येषां बहुव्रीहिः शेषस्तत्पुरुषः स्मृतः ॥
अथ समासविधिः कथ्यते ।
समासाः षड्-विधाः । तत्पुरुषः कर्मधारयः बहुव्रीहिर्द्विगुर्द्वंद्वः अव्ययीभावश्चेति भेदात् ।
पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः ।
उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः ।
उभयपदार्थप्रधानो द्वन्द्वः ।
अन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः ।
अथ समासचक्रं प्रारभ्यते ।
षोढाः समासाः संक्षेपात् अष्टाविंशतिधा स्मृताः ।
नित्यानित्यत्वयोगेन लुगलुक्त्वेन च द्विधा ॥
तत्राष्टधा तत्पुरुषः सप्तधा कर्मधारयः ।
सप्तधा च बहुव्रीहिर्द्विगुराभाषितो द्विधा ॥
चकारबहुलो द्वंद्वः स चासौ कर्मधारयः ।
यस्य येषां बहुव्रीहिः शेषस्तत्पुरुषः स्मृतः ॥
अथ समासविधिः कथ्यते ।
समासाः षड्-विधाः । तत्पुरुषः कर्मधारयः बहुव्रीहिर्द्विगुर्द्वंद्वः अव्ययीभावश्चेति भेदात् ।
पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः ।
उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः ।
उभयपदार्थप्रधानो द्वन्द्वः ।
अन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः ।
द्विगुकर्मधारयौ तत्पुरुषभेदौ ।
समासार्थबोधकं वाक्यं विग्रह इति ।
Some typical examples of the main types of “Samaas” are compiled in the following verse.
वृक्षशाखा तत्पुरुषः श्वेताश्वः कर्मधारयः ।
रक्तवस्त्रो बहुव्रीहिः द्वंद्वश्चन्द्रदिवाकरौ ॥
Some typical examples of the main types of “Samaas” are compiled in the following verse.
वृक्षशाखा तत्पुरुषः श्वेताश्वः कर्मधारयः ।
रक्तवस्त्रो बहुव्रीहिः द्वंद्वश्चन्द्रदिवाकरौ ॥
तत्राष्टधा तत्पुरुषक्रमः ।
प्रथमातत्पुरुषो द्वितीयातत्पुरुषस्तृतीयातत्पुरुषश्चतुर्थीतत्पुरुषः ।
पंचमीतत्पुरुषः षष्ठीतत्पुरुषः सप्तमीतत्पुरुषो नञ्-तत्पुरुषश्चेति ॥
Various examples of all these types of Tat-purush are given. I have not scripted them.
प्रथमातत्पुरुषो द्वितीयातत्पुरुषस्तृतीयातत्पुरुषश्चतुर्थीतत्पुरुषः ।
पंचमीतत्पुरुषः षष्ठीतत्पुरुषः सप्तमीतत्पुरुषो नञ्-तत्पुरुषश्चेति ॥
Various examples of all these types of Tat-purush are given. I have not scripted them.
अथ कर्मधारयः कथ्यते ।
स च विशेष्यपूर्वपदो विशेषणपूर्वपदो विशेषणोभयपदः उपमानपूर्वपदः ।
उपमानोत्तरपदः संभावनापूर्वपदोऽवधारणापूर्वपदश्चेति-भेदात् सप्तविधः॥
The examples of different types of Karma-dhaaray do recognise the “Madhyama-pada-lopee” type also. I had raised a query on this, in my post of 9th July. The examples given are -
मध्यमपदलोपी समासः यथा शाकप्रियः पार्थिवः = शाकपार्थिवः । देवपूजकः ब्राम्हणः = देवब्राम्हणः ।
स च विशेष्यपूर्वपदो विशेषणपूर्वपदो विशेषणोभयपदः उपमानपूर्वपदः ।
उपमानोत्तरपदः संभावनापूर्वपदोऽवधारणापूर्वपदश्चेति-भेदात् सप्तविधः॥
The examples of different types of Karma-dhaaray do recognise the “Madhyama-pada-lopee” type also. I had raised a query on this, in my post of 9th July. The examples given are -
मध्यमपदलोपी समासः यथा शाकप्रियः पार्थिवः = शाकपार्थिवः । देवपूजकः ब्राम्हणः = देवब्राम्हणः ।
अथ बहुव्रीहिः कथ्यते ।
स च द्विपदो बहुपदः सहपूर्वपदः संख्योभयपदो व्यतिहारलक्षणो दिगन्तराललक्षणश्चेति भेदात् सप्तविधः ।
स च द्विपदो बहुपदः सहपूर्वपदः संख्योभयपदो व्यतिहारलक्षणो दिगन्तराललक्षणश्चेति भेदात् सप्तविधः ।
अथ द्विगुः ।
द्विगुसमासः द्विविधःलृ एकवद्-भावी अनेकवद्-भावी चेति ।
द्विगुसमासः द्विविधःलृ एकवद्-भावी अनेकवद्-भावी चेति ।
अथ द्वंद्वः ।
द्वंद्वोऽपि द्विविधः इतरेतरसमाहारभेदात् ।
द्वंद्वोऽपि द्विविधः इतरेतरसमाहारभेदात् ।
अथ अव्ययीभावः ।
सः यथा – तटं तटं प्रति = अनुतटम् ।
क्रमं अनतिक्रम्य वर्तते इति यथाक्रमम् ।
वेलायामिति अधिवेलम् ।
कुंभस्य समीपे वर्तते इति उपकुंभम् ।
मक्षिकाणां अभावः निर्मक्षिकम् ।
हिमस्य अत्ययः अतिहिमम् ।
सः यथा – तटं तटं प्रति = अनुतटम् ।
क्रमं अनतिक्रम्य वर्तते इति यथाक्रमम् ।
वेलायामिति अधिवेलम् ।
कुंभस्य समीपे वर्तते इति उपकुंभम् ।
मक्षिकाणां अभावः निर्मक्षिकम् ।
हिमस्य अत्ययः अतिहिमम् ।
Apart from the classification of Samaas’s as above, there is also another two-fold classification as Luk and Aluk, based on the structure of the compounding. In “Luk” samaas, the first part stays in its original form of the root word. In Aluk samaas, the first part stays in its declined form.
अथ लुक्-समासो अलुक्-समासश्च ।
लुक्-समासो यथा तनुरेव लता = तनुलता ।
कृष्णा एव मेघाः कृष्णमेघाः ।
कृष्णा एव मेघाः कृष्णमेघाः ।
अलुक्-समासो यथा वने चरति इति वनेचराः ।
पंके रुहतीति पंकेरुहम् ।
पंके रुहतीति पंकेरुहम् ।
Derivation of some adjectives sounds similar to deciphering a samaas. I would think hat such words should be teated as derived adjectives and not as samaas. Two typical examples given are -
मत्वर्थीयो यथा बुद्धिरस्यास्तीति बुद्धिमान् ।
धनमस्यास्तीति धनवान् ।
मत्वर्थीयो यथा बुद्धिरस्यास्तीति बुद्धिमान् ।
धनमस्यास्तीति धनवान् ।
As mentioned in my post of 10th July, 10:25am, a single word such as “बाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या” can contain a number of samaas’s. There is no binding that one compounded word should have samaas of only one type.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(इ)
http://www.blogger.com शीलनिधि गुप्ता के ब्लॉगसे --
तत्पुरुष समास – जिस समास में दूसरा पद प्रधान होता है और पहले पद के विभक्ति चिन्हों का लोप कर दिया जाता है, उसे तत्पुरुष समास कहते हैं ।
(क) कर्म तत्पुरुष - इसमें पदों के बीच से कर्म कारक की विभक्ति ‘को’ का लोप पाया जाता है ,
तो समास पद कर्म तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –
शरणागत शरण को आया हुआ
ग्रामगत ग्राम को गत (गया हुआ)
ग्रंथकार ग्रंथ को करने वाला
गगनचुम्बी गगन को चूमने वाला
(ख) करण तत्पुरुष - इसमें करण कारक की विभक्ति ‘से’ (द्वारा) का लोप हो जाता है, तो समास पद करण तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –
तुलसीकृत तुलसी द्वारा या (से) कृत
मनचाहा मन से चाहा
अनुभवजन्य अनुभव से जन्य
प्रेमातुर प्रेम से आतुर
अकालपीड़ित अकाल से पीड़ित
रेखांकित रेखा से अंकित
जन्मरोगी जन्म से रोगी
(ग) सम्प्रदान तत्पुरुष – इसमें सम्प्रदान कारक की विभक्ति ‘के लिये’ का लोप हो जाता है, तो समास पद सम्प्रदान तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –
हवनसामग्री हवन के लिए सामग्री
देशभक्ति देश के लिए भक्ति
यज्ञशाला यज्ञ के लिए शाला
गुरुदक्षिणा गुरु के लिए दक्षिणा
रसोईघर रसोई के लिए घर
पाठशाला पाठ के लिए शाला
ग्रहखर्च ग्रह के लिए खर्च
(घ) अपादान तत्पुरुष – इसमें अपादान कारक की विभक्ति ‘से’ (अलग होने का भाव) का लोप हो जाता है, तो समास पद अपादान तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –
भयभीत भय से भीत
पथभ्रष्ट पथ से भ्रष्ट
देशनिकाला देश से निकाला
आकाशवाणी आकाश से आई वाणी
देशनिर्वासित देश से निर्वासित
ऋणमुक्त ऋण से मुक्त
पदच्युत पद से च्युत
(ड़) सम्बन्ध तत्पुरुष – इसमें सम्बन्ध कारक की विभक्ति (का, के, की) का लोप हो जाता है, तो समास पद सम्बन्ध तत्पुरुष कहलाता है ।जैसे –
राजकुमार राजा का कुमार राजमहल राजा का महल
गंगाजल गंगा का जल मृगशावक मृग का शावक
पवनपुत्र पवन का पुत्र देवालय देव का आलय
रामकहानी राम की कहानी घुड़दौड़ घौड़ौ की दौड़
नगरनिवासी नगर का निवासी राष्ट्रभाषा राष्ट्र की भाषा
राजपुत्र राजा का पुत्र संसारत्याग संसार का त्याग
(च) अधिकरण तत्पुरुष - इसमे अधिकरण तत्पुरुष की विभक्ति (में, पर) का लोप पाया जाता है, तो समास पद अधिकरण तत्पुरुष कहलाता है । जैसे –
जलमग्न जल में मग्न ग्रामवास ग्राम में वास
ध्यानमग्न ध्यान में मग्न कार्यकुशल कार्य में कुशल
वनवास वन में वास शरणागत शरण में आगत
कलाप्रवीण कला में प्रवीण शोकमग्न शोक में मग्न
घुड़सवार घोड़े पर सवार आपबीती अपने पर बीती
(छ) नञ् तत्पुरुष – जिस शब्द में ‘न’ के अर्थ में ‘अ’ अथवा ‘अन’ का प्रयोग हो उसे ‘नञ् तत्पुरुष’ कहते है । जैसे- असम्भव न संभव अधर्म न धर्म
अनहोनी न होनी अनचाहा न चाहा
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(ई)
ज्ञानदीप एज्यूकेशन व रिसर्च फाउंडेशन सांगली यांची साइट http://www.sanskritdeepika.org/ वरून --
समास करताना कमीत कमी दोन पदे लागतात. पूर्वपद म्हणजे पहिले पद व उत्तरपद म्हणजे नंतर येणारे पद होय. यापैकी कोणते पद अर्थाच्या दृष्टीने अधिक महत्वाचे आहे. यावरुन समासांचे प्रकार पाडले जातात.
१) अव्ययीभाव पूर्वपदप्रधान
२) तत्पुरुष उत्तरपदप्रधान
३) द्वन्द्व उभयपदप्रधान
४) बहुव्रीहि अन्यपदप्रधान
२) तत्पुरुष उत्तरपदप्रधान
३) द्वन्द्व उभयपदप्रधान
४) बहुव्रीहि अन्यपदप्रधान
यापैकी अव्ययीभाव वगळता बाकी तीनही प्रकारांचे उपप्रकार आहेत ते खालील प्रमाणे-
तत्त्पुरुष
१) कर्मधारय - द्विगु हा कर्मधारय समासाचा पोटप्रकार
२) विभक्ति तत्पु.
३) नञ्तत्पु.
४) प्रादितत्पु.
५) उपपदतत्पु.
१) कर्मधारय - द्विगु हा कर्मधारय समासाचा पोटप्रकार
२) विभक्ति तत्पु.
३) नञ्तत्पु.
४) प्रादितत्पु.
५) उपपदतत्पु.
द्वन्द्व
१) इतरेतर द्वन्द्व
२) समाहार द्वन्द्व
१) इतरेतर द्वन्द्व
२) समाहार द्वन्द्व
बहुब्रीही-
१) समानाधिकरण बहुब्रीही
२) व्याधिकरण बहुब्रीही
३) नञ्बहुब्रीही
४) सहबहुब्रीही
५) प्रादिबहुब्रीही
१) समानाधिकरण बहुब्रीही
२) व्याधिकरण बहुब्रीही
३) नञ्बहुब्रीही
४) सहबहुब्रीही
५) प्रादिबहुब्रीही
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें